تکه ای از تاریخ اراک دیگر وجود ندارد - آوای وحش

ایسنا: خانه احمدقلی خان حاج باشی اراک که در انتهای خیابان جنت واقع شده بود، مربوط به اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی اول بود و به توسعه اراک در دوره پهلوی مربوط می شد. این بنا دارای تناسبات هندسی طلایی در معماری بود، تزئینات خوبی داشت، بنایی متقارن قلمداد می شد و سیستم آبرسانی از قنات شهر را دارا بود و جزو خانه هایی با معماری ایرانی در اراک به شمار می رفت.

این بنا در آذرماه سال 1396 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید، اما در نیمه آذرماه 96 بخشی از آن توسط ورثه دچار تخریب شد و حدود یک سال و نیم پس از آن تخریب، ششم فروردین ماه 1398 نیز شهرداری لودر پایش گذاشت و مجددا دچار تخریب شد و شامگاه نوزدهم اردیبهشت ماه 1400 نیز رسما از جلوی دیدگان مان محو شد.

علیرضا ایزدی مدیرکل وقت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی در یازدهم فروردین ماه 1398، پس از تخریب این بنا که به گفته شهرداری برای جلوگیری از خطر ریزش اجرا شده بود، بیان نموده بود: خانه حاج باشی یک ملک ثبتی است و انتظار می رفت که شهرداری اراک برای حفظ جان شهروندان از خطرهای احتمالی و جلوگیری از سقوط و تخریب بنا روشی دیگر را بکار می گرفت.

وی گفته بود: شهر اراک شاید 10 تا 20 خانه قدیمی و تاریخی داشته باشد که این روش و سبک کاری از سوی مدیریت شهری درخصوص این بناها درست نیست. ملک حاج باشی به لحاظ تاریخی، هویتی و ملی برای میراث فرهنگی بسیار ارزشمند است، اما این ملک متعلق به ورثه است که برای فروش آن رقم 13 میلیارد تومان را اعلام نموده اند و قطعا میراث فرهنگی امکان تملک و خرید آن را ندارد، هرچند حتی اگر این ملک تخریب هم بگردد به لحاظ ثبتی بودن آن، نقشه و موقعیتش حفظ می گردد، اما حفظ چنین بناهای تاریخی و ارزشمندی باید به مطالبه عمومی تبدیل گردد و در فضای به دور از تنش از آن حراست گردد.

ایزدی گفت: متاسفانه بنای حاج باشی سال 96 نیز توسط ورثه دچار تخریب ایوان شد و تقریبا چیزی از این بنای ملی و ارزشمند باقی نماند، اما هویت شهر اراک محسوب می گردد و انتظار می رود که حرمت این میراث به عنوان هویت فرهنگی حفظ گردد.

شب گذشته در جریان تخریب، هیچ حرمتی برای این هویت فرهنگی حفظ نشد و سوال اینجاست که چطور به یکباره چنین بنای ثبت ملی شده ای، آنهم شبانه، بدون هیچ گونه زمینه چینی زیر تیغ تیز لودرها می رود و تخریب می گردد؟

80 درصد بنا تخریب شده بود

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی در این خصوص اظهار کرد: متاسفانه به دلیل تخریب های سال های گذشته عملا چیزی از خانه حاج باشی باقی نمانده بود و 80 درصد بنا تخریب شده بود و مالکین هم هیچ همکاری جهت حفظ این بنا نداشتند.

مصطفی مرزبان توضیح داد: مالکین و ورثه مدعی بودند که بنا بدون رضایت آنها ثبت ملی شده است و در طول این سال ها پیگیر خروج این خانه از فهرست آثار ملی بودند.

با رای دیوان، خانه از فهرست آثار ملی خارج شد

وی اظهار کرد: از ابتدای سال 1399 رای دیوان عدالت اداری مبنی بر خروج بنا از فهرست آثار ملی صادر شد و در خردادماه 1399 نیز رای قطعی خروج صادر و ابلاغ شد، اداره کل میراث فرهنگی با وجود آنکه اعتبار لازم جهت تملک و بازسازی بنا را نداشت، از ابتدای سال گذشته تا به امروز تمام مقاومت و کوشش خود را برای حفظ این خانه کرد، اما در نهایت دستور تخریب صادر شد.

مرزبان با بیان اینکه موقعیت این ملک بسیار خاص بود، به دلیل تخریب های گذشته به محلی برای تجمع معتادین تبدیل شده بود و شرایط استحکام بنا خطراتی برای عابرین و شهروندان داشت، گفت: با توجه به تمامی جهات و رای دیوان، معاون دادستان مکاتبه کرد و برای حفظ و تامین جانی شهروندان دستور تخریب به شهرداری داده شد.

میراث فرهنگی در جریان زمان تخریب نبود

وی با تاکید بر اینکه البته میراث فرهنگی نیز در جریان تخریب نبود و حوالی ساعت 23 شب گذشته از تخریب آگاه شد، اضافه کرد: متاسفانه در طول این سال ها به دلیل تخریب ها چیزی از بنا باقی نمانده بود و به دلیل اینکه این خانه تاریخی دارای مالک خصوصی بود و تمایلی هم برای بازسازی اضطراری نداشتند، میراث فرهنگی حتی پیروز به نصب یک داربست برای برطرف خطر نشد چراکه مالکین با اصل کار مخالف بودند و تخریب بنا با رای قطعی دیوان مبنی بر خروج خانه از فهرست آثار ملی، انجام گرفت.

درست است که خانه حاج باشی اراک به تلی از خاک در انتهای خیابان جنت تبدیل شده بود و به گفته مسئولان فقط 20 از بنا باقی مانده بود، اما مسلما و حتما این خانه به لحاظ تاریخ و معماری چیزی در خود داشته است که در فهرست آثار ملی قرار گرفته بود، اینکه ورثه و مالکین به راحتی می توانند حکم بگیرند و دست روی میراث تاریخی و و فرهنگی این سرزمین بگذارند با هیچ قاعده و معادله ای همخوان نیست، اگر این خانه ارزشی نداشت نباید هیچ گاه در فهرست آثار ملی کشور قرار می گرفت و اگر ارزش داشت باید حتی با تخریب 80 درصدی با چنگ و دندان حفظ می شد و مالکین راضی می شدند، اما به هرحال دیگر چیزی به نام خانه تاریخی حاج باشی در اراک وجود ندارد.

نکته قابل توجه از آنچه بر سر خانه حاج باشی آمد، نوعی از ناتوانی در قبال نگهداری از آن دسته از میراث فرهنگی است که در اختیار مالکان شخصی هستند. اینگونه ابنیه که عموما در مناطق پر ارزش شهرها از نظر موقعیت مکانی قرار دارند همیشه در معرض تهدید تغییر کاربری آنهم از نوعی تخریبی آن قرار دارند و این امر منشا صدماتی زیادی برای این آثار تاریخی است، این مسئله ای است که باید برای برطرفش چاره ای اندیشید وگرنه بناهای بسیاری در این کشور به سرنوشت تلخ خانه حاج باشی دچار خواهند شد.