جشن نوروز در افغانستان چگونه برگزار می گردد؟ - آوای وحش

الف- جشن رسمی میله گل سرخ:

جشن میله گل سرخ در واقع چهل روز به طول می انجامد که از روز اول فروردین و با برافراشتن جهنده مولاعلی آغاز می گردد و طی این چهل روز علاوه بر این که در روز اول نوروز مراسم ویژه ای برگزار می گردد، یک سلسله جشن ها تا چند روز به صورت غیررسمی و با مشارکت مردم ادامه می یابد. گفتنی است که طی این چهل روز در هر چهارشنبه مردم برای تفریح یا میله کردن ساعاتی چند را در باغ و چمن روضه شریف در کنار هم سپری می نمایند.

مراسم کوبیدن میخ بر روی پارچه های عَلَم جهنده مولاعلی که همراه با نیت خیر و طلب حاجت نیک برای سال جدید می باشد

البته مقدمات مراسم نوروز و میله گل سرخ تقریباً از اوایل ماه حوت (اسفند) با تشکیل کمیته ای متشکل از مقامات دولتی، روحانیون، اصناف و تجار آغاز می گردد. برای برگزاری این جشن ملی (که یک روز تعطیل رسمی را در تقویم افغانستان به خود اختصاص داده) بودجه ای از مرکز تعیین می گردد و البته مشارکت داوطلبانه تجار و بازرگانان سرشناس نیز سهم عمده ای در برگزاری هرچه باشکوه تر این مراسم ایفا می نماید، به عنوان مثال صنف بزاز ها و پارچه فروش ها بهترین پارچه های ابریشمی و مخملی خود را در اختیار کمیته برگزاری جشن نوروز قرار می دهند تا از آن برای تزئین جهنده مولاعلی و همچنین تعویض پارچه روی مقبره اصلی مورد استفاده قرار گیرد.

نمایی از عَلَم مزین شده جهنده مولاعلی با پارچه های ابریشمی

به گزارش خبرنگاران، زرگر ها و صنف نقره کار ها چند هفته قبل از تحویل سال قبه های روضه مبارک را تعویض کرده و یا هم با آب طلا جلا می دهند. در شب قبل از آغاز روز اول نوروز، مقامات ارشد لشکری و کشوری و همچنین تجار و بازرگانان شهر برای کسب حاجت از روضه شریف در درون صحن روضه گردهم می آیند و ضمن ادای نذر خود، در حالی که ملاها، عرفا و صوفیان در حال برگزاری مراسم ویژه مذهبی خود هستند پارچه های ابریشمی و مخملی اعلایی که از قبل تدارک دیده شده است را ابتدا با میخ بر روی عَلَم چوبی جهنده می کوبند و هر کسی در دل، حاجت خود را از مولای متقیان در سال جدید تقاضا می نماید و مبالغی نیز به عنوان عیدی و نذورات به درون صندوق مسی بزرگ داخل صحن ریخته می گردد و یا به ایشان ها (افرادی که مدیریت روضه شریف را برعهده دارند و نَسَب خویش را به انصار صدر اسلام می رسانند) پرداخت می نمایند تا دعای خیر آن ها را بگیرند.

در افغانستان مراسم تحویل سال مثل ایران در ساعت، دقیقه و ثانیه خاصی تحویل نمی گردد بلکه روز اول فروردین، همان روز نوروز محسوب می گردد و مردمی که توانایی سفر دارند از سایر ولایات به ولایت بلخ سفر می نمایند (افغانستان دارای 34 ولایت است) و چند روزی را پس از برافراشته شدن جهنده مولاعلی در شهر به گشت و گذار پرداخته و سپس راهی ولایت خود می شوند.

در روز اول نوروز معمولاً بالاترین مقام دولتی که شخص رئیس جمهور باشد برای حضور در مراسم و ادای سخنرانی از کابل به شهر مزار شریف می آید و به دلیل حضور مقامات ارشد دولتی، مرکز شهر کاملاً قُرُق شده و بر روی ماشین ها و موترسایکل ها بسته می گردد تا مراسم روز نوروز در کمال امنیت برگزار گردد. برای حضور در مراسم رسمی حتماً افراد باید پیشاپیش کارت ویژه دعوت به مراسم را تهیه و همراه داشته باشند و البته برای تلاشی (بازرسی بدنی) از چند گیت عبور نمایند تا بتوانند ضمن شنیدن سخنرانی مقامات ولایتی و رهبران سیاسی، شاهد برافراشته شدن جهنده مولاعلی باشند و انتها با شلیک توپ های نظامی (بین ده تا بیست شلیک)، ختم مراسم را نظاره نمایند که تمام این مراحل معمولاً تا قبل از ظهر به انتها می رسد و سپس مردم عادی می توانند زیارت صحن مبارک و اهداء نذورات در مکان مخصوص برافراشته شدن جهنده یا تبرک بخشیدن به پارچه مسافرین به وسیله تماس آن با جهنده و ضریح مبارک را به انجام برسانند.

صوفیان شهر مزار شریف در حال اجرای مراسم ویژه مذهبی در شب تحویل سال نو در روضه شریف

ضمناً مراسم میله گل سرخ شامل تمام مراسم ذیل نیز می گردد که در قدیم (منظور زمانی است که شرایط امنیتی مثل سال های اخیر تا این حد وخیم نبود) تقریباً برای چهل روز کامل برگزار می شد. این جشنواره بهاری همراه با فستیوالی از ورزش های بومی از جمله بزکشی با حضور مقامات، چاپ انداز ها و اسب های خاص با نژاد های اصلاح شده (مثل جیرند، توروق، قطغن و...) برگزار می گردد. به برنده ها توسط مقامات، تاجران و صاحبان اسب علاوه بر گوساله، پول و هدایای غیر نقدی مثل موبایل، تلویزیون و حتی موتر یا همان ماشین داده می گردد و یا مسابقات محلی مثل ریسمان کشی (طناب کشی) با حضور جوانان برگزار می گردد که به برندگان جوایز نفیسی ارایه می گردد.

ب- جشن غیر رسمی میله گل سرخ:

اشتراک نمایندگان اصلی جشن نوروز یا همان میله گل سرخ مردم عام هستند به همین دلیل تدارک برگزاری این جشن تقریباً از یک ماه قبل در سراسر کشور آغاز می گردد و با ختم مراسم رسمی مقامات ارشد دولتی در روضه شریف، جشن و سرور توسط مردم عام به صورت خودجوش تداوم می یابد که همه این تدارکات و سلسله جشن ها از قرار ذیل می باشند:

1- پاک کاری منازل

همانطور که ذکر شد همه آنچه که تا به امروز آمد مربوط به مراسم رسمی و دولتی است، اما مردم عام نیز در سراسر کشور (درست همانند ایران) از ابتدای ماه حوت آغاز به خانه تکانی و شستن فرش و پرده های منزل خویش می نمایند تا گرد کهنه را از خانه خود در آستانه سال حدید بزدایند که به این مراسم پاک کاری گفته می گردد و زحمت آن معمولاً بر دوش زنان خانواده است.

مراسم سنتی سمنک پزی همراه با دف نوازی

2- سمنک پزی

این مراسم که به شدت با آیین های مذهبی گره خورده است کاملاً مقدس پنداشته می گردد و نزد مردم عام دارای ارزش و اهمیت معنوی والایی است. برای سمنک پزی که معمولاً دو هفته قبل از نوروز آغاز می گردد در ابتدا مقدار معینی گندم (بسته به جمعیت هر خانواده و وسع اقتصادی آنها) مرطوب می گردد و نیت ها و وعده نذر و احتیاج توسط حاجتمندان از همین لحظه آغاز می گردد. سپس گندم های مرطوب شده داخل یک کیسه نخی قرار گرفته و در انبار گندم در بین گندم های سالم قرار می گیرد تا با گرمای آن ها جوانه بزند، وقتی گندم ها جوانه می زنند آن ها را از زیر گندم های سالم بیرون کشیده در هوای آزاد روی یک سبد توری که با پارچه ای نخی و سفید پوشانده شده است قرار می دهند و روی آن آب می پاشند تا در نتیجه باران پاک ایام بهاری و آفتاب کم جان اواخر زمستان، گندم ها بتدریج کاملا سبز شوند. به گزارش خبرنگاران، تمام این مراسم باید توسط فردی انجام گردد که دائماً وضو داشته باشد و حتی زنان حائز اجازه نزدیک شدن به مواد اولیه سمنک و حتی نگاه کردن بدان را ندارند! وقتی انتها گندم ها به اندازه یک بِلَست (وجب) سبز شدند، سبزه های گندم قیچی می گردد (سیزه ها و تقاله گندم نیز مقدس شمرده شده و در زباله دانی انداخته نمی شوند بلکه، چون متبرک هستند آن ها را در پای درخت ها گور یعنی دفن می نمایند تا جذب ریشه درختان در سال نو شوند)، پس از جدا شدن سبزه ها، جوانه گندم که عنصر اصلی ساخت سمنک محسوب می گردد با ماشین چرخ گوشت، کاملاً چرخ می شوند، ریشه های یا همان جوانه های چرخ شده گندم می باید هفت بار آب داده شده و هر بار پس از آب زدن، داخل یک پارچه نخی آن را می چلانند تا یک شیرآبه زلال از جوانه ها حاصل گردد و باقی مانده ریشه ها نیز همراه سبزه های گندم در پای درختان مدفون می شوند.

شیرآبه حاصل از جوانه گندم باید مطلقاً طبیعی و بدون هیچ نوع شکر یا ماده شیرین نماینده مصنوعی باشد. در مرحله بعدی آرد گندم سبوس دار به شیرآبه حاصل از جوانه ها افزوده شده و ابتدا بدون هیچ حرارت یا آتشی به خوبی با هم مخلوط می شوند. سپس اتشی با چوب و ذغال در زیر دیگ روشن می گردد و یک نفر که وضو دارد آن را مداوماً، هم می زند و هر بار از حصّه انتهایی شیرآبه جوانه گندم که هفت بار چلانده شده است، بتدریج یک حصّه به آرد سبوس دار داخل دیگ که روی آتش قرار گرفته است افزوده می گردد و در تمام این فرایند، هم زدن مخلوط سمنک ادامه دارد تا اینکه اولین حصّه شیرآبه نیز در آخرین مرحله به دیگ افزوده می گردد تا سمنک رنگ قهوه ای روشن به خود بگیرد.

فلسفه افزودن شیرآبه های هفتگانه جوانه گندم آن است که اولین شیرآبه شیرین ترین حصّه و هفتمین شیرآبه دارای کمترین شیرینی است به همین دلیل شیرینی سمنک روی آتش بتدریج اضافه می گردد تا علاوه بر کیفیت طعم، رنگ قهوه ای روشن آن نیز تضمین گردد. بعد از اضافه کردن شیرآبه آخر، دیگ سمنک که حال ذغال های سرخ در زیر آن قرار دارند به صورتی که هیچگونه هوایی نتواند داخل دیگ گردد، دم می گردد که این مرحله یک شب کامل تا نماز صبح طول می کشد. البته در سراسر این شب، زنان گِرد دیگِ سمنک دف می زنند و این شعر را همراه با پایکوبی های محلی همراه کل خانواده می خوانند:

سمنک در جوش/ ما کفچه زنیم

دیگران در خواب / ما دفچه زنیم!

در وقت اذان صبح همه حضار مجدداً وضو می نمایند و سر دیگ سمنک باز می گردد و بار دیگر محتویات آن هم زده می گردد، حالا سمنک پزی انتها یافته و برای همه افراد فامیل، بستگان، دوستان و همسایه ها یک ظرف از آن به عنوان تبرک ارسال می گردد. کل مراسم تهیه حلوای سمنک بین 10 تا 15 روز زمان می برد و بعضی خانواده ها حتی از شیرآبه جوانه گندم، نان سمنک هم در تنور پخته می نمایند.

هفت میوه که در افغانستان در روز اول نوروز استفاده می گردد

3- هفت میوه

میوه های خشک زمستانی که مصرف آن ها نوعی اعتدال مزاجی در بدن ایجاد می نماید پایه اساسی هفت میوه را تشکیل می دهند. شامل زرد آلوی خشک شده یا غولِنگ، کشمش سرخ و سبز (که کشمش سبز به کشمش سایه گی هم شهرت دارد، چون در سایه خشک می گردد بدان کشمش سایه گی می گویند!)، سنجد، چهارمغز (گردو)، مغز بادام، مغز پسته و خرما (که باعث ایجاد شیرینی دلچسب و طبیعی در هفت میوه می گردد).

با گردهم آوردن هفت میوه خشک، به جز سنجد (که به صورت خشک پوست آن کنده می گردد)، کل شش میوه دیگر در آب داغ قرار می گیرد تا تمیز شده و سپس با آب سرد آبکش می شوند، اما چهارمغز، بادام و پسته همچنان در آب جوش می مانند تا زمانی که امکان جدا شدن پوسته نازک روی آن ها از مغزشان با دست فراهم آید. با گرفته شدن کامل پوست سه میوه سخت تر (چهارمغز، مغز بادام خشک و مغز پسته) مجدداً این سه میوه نیز با آب سرد آبکش شده و به غولنگ، سنجد، خرما و کشمش ها اضافه می شوند تا پس از طی یک شب کامل (که معمولاً همان آخرین شب سال کهنه است) برای صبح روز نوروز به عنوان صبحانه آماده نوش جان شدن توسط اعضای منزل، همسایه ها و میهمانان نوروزی گردند. البته ظرف مورد استفاده برای تهیه هفت میوه باید فلزی و ضد زنگ باشد تا هیچ عنصر غیرطبیعی و شیمیایی در ترکیب هفت میوه اضافه نگردد.

نمایی از عَلَم مزین شده جهنده مولاعلی با پارچه های ابریشمی

4- سبزی پلو؛ شام شب سال نو

قابلی پلو با سبزی پالک (اسفناج) همراه با بولانی (نوعی پیراشکی نازک که داخل خمیر آن با سبزی گندنه-تره- و گشنیز و فلفل تازه پر می گردد و در نهایت در روغن یا تنور پخته می گردد) در آخرین شب سال کهنه توسط اهالی منزل به عنوان شام صرف می گردد که به آن سبزی پلو گفته می گردد.

5- نوروزی:

خانواده تازه داماد ها یا همان نامزاد دار ها در بازه زمانی بین 15 حوت تا روز نوروز فرصت دارند این مراسم سنتی را بجا آورند. در این مراسم ضمن تهیه هدایای مادی برای عروس همانند چند دست لباس (که در افغانستان به لباس کالا یا جامه نیز گفته می گردد) و زیورآلاتی مثل طلا، در کنار هدایایی، چون حنا یا خینه، آدامس یا ساجق و... اقدام به تهیه مواد غذایی تعیین که مخصوص نوروز است می نمایند. این مواد غذایی شامل ماهی بریان شده (بویژه لقّه ماهی که نوعی ماهی بدون استخوان صید شده از رود جیحون -یا آمو دریا- می باشد که همراه با ادویه جاتی مثل سیر، نمک و فلفل طعم دار شده است) و معمولاً همراه با جلبی (زولبیا) و کلوچه نوروزی و هفت میوه همراه با ساز و پایکوبی و سرود توسط خانواده داماد به درب منزل خانواده عروس ارسال می گردد.

6- مراسم روز سبزه لگد در 13 حمل

در این روز خانواده ها راهی دشت های سبز و باطراوت اطراف شهر می شوند، مخصوصاً دشت شادیان در جنوب شهر مزارشریف! چون زمین کاملاً سرسبز است و خانواده ها روی این فرش سبز طبیعت می نشینند و بازی های محلی و بومی خود مثل چلیک دنده، ریسمان کشی، گودی پران یا کاغذ پران، فوتبال، والیبال و... را با هم و در کنار هم انجام می دهند، این روز به نام روز سبزه لگد مشهور شده است.

ایشان ها: روحانیونی که مدیریت روضه شریف را برعهده دارند و نسب خود را به گروه انصار در صدر اسلام می رسانند.

7- مراسم پایین آوردن درفش

در روز چهلم بعد از نوروز، جمعی از مقامات محلی به همراه روحانیون و ایشان ها و تعداد معدودی از مردم جهنده مولاعلی را از مکان مخصوص خودش در صحن روضه مبارک پایین آورده با احترام آن را پاک کرده و در گوشه ای امن برای سال بعد نگهداری می نمایند و بدین ترتیب مراسم نوروز در افغانستان رسماً به انتها خود می رسد.